गंगादत्त भ्यागुता नीति कथाको पात्र हो। गंगादत्त एउटा कुवामा बस्थ्यो। गंगादत्तको सोही कुवाका अरू माछा र भ्यागुतासँग शत्रुता थियो। ऊ आफ्ना वैरीको वंशै समाप्त गर्न चाहन्थ्यो। यसैले एक दिन कुवाबाहिर गएका बेला एउटा सर्पसँग मीत लायो। अनि मीतलाई आफ्नो कुवामा आउन निम्ता दियो। साथै, कुवामा बस्ने आफ्ना शत्रुलाई मीतले खाइदिए ठूलो गुन लाग्नेछ पनि भन्यो। सर्पले खुसीखुसी मीतको निम्तो स्वीकार गर्यो। बिस्तारै, कुवाका माछा र भ्यागुता सर्पका आहार बन्न थाले। गंगादत्त रमायो। दिन बित्दै जाँदा कुवाका सबै प्राणीलाई सर्पले खाइसक्यो। एकदिन गंगादत्तकै छोरालाई सर्पले खाइदिएछ। गंगादत्तले गुनासो गरेपछि मीतले भन्यो- कुवाका सबै प्राणी सकिए पनि म त भोकै बस्न सक्तिन। भ्यागुता मेरो आहार हो। त्यसैले खाइदिएँ। गंगादत्तले कुरा बुझ्यो। अनि ज्यान जोगाएर ऊ कुवाबाट भाग्यो। शिक्षा : घरभित्र शत्रु भित्र्याएपछि आफ्नो ज्यान पनि सुरक्षित रहन सत्तै्कन। पछिल्ला दिनमा एकीकृत नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माओवादी) का अध्यक्ष पुष्पकमल दाहालले बढी नै ‘गंगादत्त' प्रवृत्ति देखाएका छन्। नेपाल र भारतबीचको समस्यामा चीनलाई निम्ता दिएर। चीन कुवामा बोलाइएको सर्प भई त हाल्ला नहाल्ला तर दाहालको निम्ताले भने गंगादत्ते प्रवृत्तिको सम्झना गराउँछ। माओवादीभित्रको पछिल्लो विवाद मूलतः भारत केन्द्रित रहेको देखिएको छ। पालुङटार विस्तारित बैठकमा पनि भारतलाई हेर्ने दृष्टिकोण विवादको मूल विषय बन्न पुग्यो। भारतलाई ‘मुख्य शत्रु' घोषणा गर्ने माओवादी नेताहरूको अडान एसडी मुनिसँगको अगाडि भने कायम रहेन। उनीहरू मुनिका अगाडि लœयाकलुत्रुक परेका देखियो। माओवादी नेताले भारतलाई ‘प्रधान शत्रु' नमानेको स्पष्टीकरण दिएको रहस्य मुनिले नै सार्वजनिक गरेकाछन्। यी पंक्तिहरू लेखुन्जेलसम्म माओवादी नेताले मुनिका रहस्योद्घाटनको खण्डन गरेका छैनन्। भारतलाई शत्रु वा मित्र ठान्ने अधिकार सबैलाई छ। कूटनीतिक मर्यादाको ख्याल गर्नु अर्कै विषय होला। मर्यादा नैतिकतामा आधारित हुन्छ। कम्युनिस्टहरू नैतिकतालाई बुर्जुवाका विशेषता ठान्छन्। यसैले माओवादीले कसलाई शत्रु भने वा मित्र घोषणा गरे भन्नेमा अरूले टाउको दुखाउनु जरुरी छैन। तर, नेपाल र भारतको दुई पक्षीय सम्बन्धमा अर्को शक्तिलाई सामेल हुन निम्ता दिनु भने प्रकारान्तरले आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेप गर्न बोलाउनु नै हो। यो अक्षम्य गल्ती हो। चीनलाई नेपाल र भारतबीच संलग्न हुन उक्साएर एकीकृत नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी ( माओवादी) का अध्यक्ष पुष्पकमल दाहालले यही गल्ती गरेका छन्।
नेपालमा राष्ट्रियताको बहस कहिल्यै वस्तुगत हुन सकेन। राष्ट्रियताको छलफल सधैँ भावना, स्वार्थ र संकीर्णताले निर्देशित रह्यो। टोपीलाई नेपाली राष्ट्रियताको प्रतीक ठान्ने मानसिकता पञ्चायतले हुर्कायो। त्यस्तै भारत विरोध नेपाली राष्टियताको अर्को मानक बन्न पुग्यो। पञ्चायत कालमा जनतालाई भारतको विरोध गर्न उक्साउने र शासकहरूले भारतलाई रिझाउने रणनीति अपनाइएको थियो। यस्तो द्वैध रणनीति अधिनायकवादी शासनमा मात्र सफल हुनसक्छ। किनभने, अधिनायकवादी शासनमा जनतालाई सधैँ ढाँट्ने जो गरिन्छ। लोकतन्त्रमा पनि शासकहरूमा पञ्चायती मानसिकता कायमै रहेकाले भारतसँगको सम्बन्धलाई र नेपाली राष्ट्रियतालाई वस्तुगत आधारमा हेर्ने प्रयास भएन। त्यही कारण अहिले जातीय, क्षेत्रीय र भाषिक साम्प्रदायिकता निकै चर्कोसँग नेपाली समाजमा प्रकट भएको छ।
इतिहास साक्षी छ, बलियो चीन र अस्थिर भारत नेपालका लागि टाउको दुखाइ बन्दै आएका छन्। चीन बलियो हुनेबित्तिकै तिब्बतमा आइपुग्ने गरेको छ। अनि तिब्बतीहरू शरण खोज्दै नेपाल पस्छन्। इतिहासमा धेरै पटक यस्तै घटना दोहोरिएको छ। तिब्बतबाट भागेर आएकालाई शरण दिएको पनि चीनका शासकलाई मन पर्दैन। चीनमा लोकतन्त्र नभएकाले शासनको विरोधलाई पनि स्वीकार गर्नुपर्छ भन्ने त्यहाँका शासकले कहिल्यै ठानेनन्। तिब्बतमा चिनिया अतिक्रमणबाट प्रभावित जातिमा तिब्बतीपछि नेपाली नै हुन्। चीन शक्तिशाली भएकै कारण नेपाली टक चल्ने ल्हासा नेपालका लागि भावनात्मकरूपमा पनि टाढा भयो।
चीन नेपाली जनताको हैन नेपाल सरकारको असल मित्र हो। उसलाई त्यही रूपमै रहन दिनु बुद्धिमानी हुन्छ। नेपाली जनताको आन्दोलन, विद्रोह, क्रान्तिमा चीन सरकारले कहिल्यै सघाएको छैन। उल्टै सरकारलाई सधैँ साथ दिएको छ। सायद, चीन र नेपाल दुवैका लागि उसको यही भूमिका उपयुक्त र हितकारी पनि छ। चीनले त ज्ञानेन्द्रलाई समेत सहयोग गरेको थियो। नेपालमा भएका आन्दोलनमा आन्दोलनकारीलाई ‘उपद्रवकारी' पनि भनेकै हो। नेपाल र चीनबीच जनस्तरको सम्बन्ध छैन। यसैले समस्या पनि धेरै छैन। चीनको प्रगति र परिवर्तनले नेपाललाई उति प्रभावित पनि गर्दैन। नेपाली जनताका कुनै आन्दोलनलाई चीनका जनताले पनि सघाएको थाहा छैन।
भारत र नेपालको सम्बन्ध भने यसभन्दा ठीक उल्टो छ। भारत कमजोर हुँदा नेपालले पनि सास्ती पाउने गरेको छ। भारतमा बाह्य आक्रमण हुँदा भाग्नेहरू नेपाल पस्ने गरेका छन्। भारत बलियो भएका बेलामा नेपाल पनि सुरक्षित रहेको छ। भारतमा बेलायतको प्रभुत्व नहुँदासम्म नेपाल वास्तवमै स्वतन्त्र थियो। दिल्लीमा बेलायतको कब्जा हुनेबित्तिकै नेपाल पनि प्रकारान्तरले बेलायतकै पोल्टामा पर्यो। कतिसम्म भने अहिले पनि दिल्लीमा सरकार कमजोर हुनेबित्तिकै नेपालमाथि दबाब बढ्ने गरेको छ।
हुनत, आधुनिक भारतका शासकले कहिल्यै नेपाली सार्वभौमसत्ताको सम्मान गरेनन्। सत्ता टिकाउन बेलायतलाई रिझाउने राणा रणनीतिले बेलायती प्रभाव बढाएको थियो। त्यसपछि पनि यो कायमै छ। विश्वको सबैभन्दा ठूलो लोकतन्त्र भनिने भारतको सरकारले नेपाली जनताको लोकतान्त्रिक चाहना र संवेदनशीलता बुझ्ने कष्ट कहिल्यै गरेन। भारतको नेपाल नीति विदेश मन्त्रालयका बाबुहरूले तय गर्ने भएकाले नै बेलायत काल र स्वतन्त्र भारतको व्यवहारमा खासै फरक नभएको हुनुपर्छ। तर, नेपाल र भारतबीच जनस्तरको बलियो र गहिरो सम्बन्ध छ। जनस्तरको सम्बन्धले सरकारी नीतिलाई प्रभाव पार्न नसके पनि बेलाबखत लोकतान्त्रिक आन्दोलनलाई सहयोग गरेको छ। नेपालका सबै विद्रोह, आन्दोलन र क्रान्तिमा भारतसँगका जनस्तरको सम्बन्ध सहायक बनेको छ। यसैले नेपालको राजनीतिमा पनि चीन र भारतको समान प्रभाव वा स्थान हुन्छ भन्ने ठान्नु वस्तुगत हुँदैन।
नेपाल-भारत सम्बन्धको बलियो आधार समान भाषा, संस्कृति, भूगोल र जातीयता हो। चीन र नेपालबीच भने त्यस्तो कुनै सम्बन्ध छैन। नेपालीको उत्तरी सीमापारको सम्बन्ध तिब्बतीसँग हो। अहिले चीन बलियो भएकाले तिब्बती राष्ट्रियता दबिएको छ। इतिहासमा तिब्बत स्वतन्त्र राष्ट्र थियो। पछि कुनै बेला तिब्बत फेरि स्वतन्त्र भयो भने पनि आश्चर्य हुनेछैन। शक्ति प्रयोग गरेर कुनै पनि जातिलाई समाप्त पार्न वा कुनै राष्ट्रको अस्तित्व मेट्न सकिँदैन भन्ने त हिटलर र सोभियत साम्राज्यको पतनले पनि प्रमाणित गरिसकेकै छ।
भारत र नेपालबीच भने मिथिला, अवध र भोजपुरा छ। सीमा वारपार साझा भाषा, संस्कृति र जनजीवन छ। एउटै जातिको दुईतिर बसोबास छ। बिहाबारी हुन्छ। यस्तो अवस्थामा सीमामा पर्खालै लगाए पनि दुईतिरका बासिन्दाको सुखदुःख छुट्याउन सकिँदैन। नेपालमा पानी परे भारतमा पनि बाढी जान्छ। भारतमा बाटो थुनिए नेपालको पनि आवतजावत बिथोलिन्छ। यस प्रकारको आर्थिक-सामाजिक सम्बन्धबाट राजनीति प्रभावित हुनु स्वाभाविकै हो।
यति हुँदाहुँदै पनि भारतीय शासकहरूको नेपालप्रति सधैँजसो चरम अविश्वास देखिने गरेको छ। उनीहरू नेपालमा आफ्नो हैकम चलोस् भन्ने ठान्छन्। नेपालमा हैकम चलाउन पाएमात्र भारत सुरक्षित हुन्छ भन्नेजस्तो उपनिवेशकालीन मानसिकता अहिलेका शासकमा पनि हुनु दुर्भाग्य हो। भारतीय शासकहरू नेपाली राजनीतिकर्मीलाई आआफ्नो अनुकूल हुने गरी धाप मार्छन्। विदेश मन्त्रालयका बाबुहरू नेपालका लागि राजदूत हुनुलाई ‘भायसराय' भएको ठान्छन्। प्राज्ञिक वा राजनीतिक व्यक्ति राजदूत भएका अवधिमा दुई देशबीचको सम्बन्ध खासै कटुतापूर्ण पनि हुने गरेको थिएन। नेपालसँग गुनासो गरिरहनुभन्दा दिल्लीले नेपालीको मन चिन्नसक्ने राजदूत पठाउनु बेस हुन्छ। भायसराय हुन नखोज्ने हो भने राजदूतले विनम्र पनि बन्न सिक्नु र सक्नुपर्छ। योजना उद्घाटन र शिलान्यास राजदूतले नगरे केही बिग्रन्न। त्यसो गर्दै हिँड्दा उल्टै भारतकै बवि बिग्रेको छ। केही वर्ष यता भारत र चीनका राजदूतहरू विकासका बहानामा जसरी क्रियाशील हुँदैछन् त्यसले शुभ संकेत गरेको छैन। नेपाल सरकारले राजदूतहरूलाई मर्यादामा राख्न नसक्ने हो भने कुनै दिन अत्यन्त अप्रिय घटना हुनसक्छ। दुर्भाग्य, राजदूतहरूलाई थान्कामा राख्न आवश्यक नैतिक शक्ति र कूटनीतिक कौशल अहिले सरकार चलाउनेहरूमा छैन।
इमानदारीको अभावले पनि नेपालका राजनीतिक दलका नेताहरूलाई कायर र कमजोर बनाएको हो। मौका पर्दा जोसँग पनि लुकेर सम्बन्ध राख्न थालेपछि परेका बेला खुलेर बोल्ने आँट आउँदैन। माओवादी अध्यक्ष दाहालले चीनलाई नेपालका बारेमा भारतसँग कुराकानी गर्न भनेको सार्वजनिक हुँदा पनि त्यसको विरोध गर्ने आँट कुनै राजनीतिक नेताले नगर्नुले पनि यिनको नियत र हैसियतको पुष्टि गरेको छ।
भारतीय हस्तक्षेपको विरोध गर्नुपर्छ तर चीनलाई त्यसमा संलग्न हुन बोलाउनु ‘गंगादत्त' प्रवृत्ति हो। माओवादी अध्यक्ष दाहालले त्यही आत्मघाती मूर्खता गरेका छन्।
Twitter
Digg
Del.icio.us
StumbleUpon
Facebook
Print
E-mail
