मातृबात्सल्य

छोरालाई हेर्दै मेरी ठूली छोरी प्रमिला ।

मेरी सखी कुमिको

संगीत भनेपछि हुरुक्कै हुने किशोरी उदीयमान संगीतकारसँग प्रेम गर्न पुग्छे। उसैलाई रिझाउन संगीत सिक्छे। प्रेमीको प्रेरणा मिसिएको लगन तपस्या बन्छ। उसले छिटै सिक्छे र झन् कुशल संगीतकार बन्न पुग्छे। संगीतकार प्रेमी युगलको प्रेम परिणयमा परिणत हुन्छ। सफलताका सिंढी क्रमशः उक्लँदै उनीहरू शिखरतर्फ लाग्छन्। पत्नी, सन्तान हुर्काउँदै संगीत साधना गर्दै जान्छे। अन्ततः पत्नीका लागि संगीत जीवन बन्न पुग्छ। पति संगीतसँगै इर्ष्या गर्न थाल्छ।

संगीतको ज्ञानले सम्पर्क सम्बन्धको सीमा फराकिलो बनायो। छोरीहरू पनि हुर्के। पत्नी बिस्तारै घरबाहिर निस्कन थाल्छे। संगीत कार्यक्रममा भाग लिन थाल्छे। पत्नीको सम्पर्क र सफलताले पतिको कुण्ठा र इर्ष्या बढाउन थाल्छ। बिस्तारै सम्बन्ध चिसिँदै जान्छ। पत्नी विदेशमा संगीत कार्यक्रममा भाग लिन जान थालेपछि पति झन्झन इखिदै जान्छ। ऊ रोक्न पनि खोज्दैन, सहन पनि सक्दैन। अनि एक दिन संगीत र स्वामीमध्ये एउटा रोज्नुपर्ने हुन्छ। संगीत साधिका कुमिकोले पति छोड्ने तर संगीत नछोड्ने निधो गर्छिन्।

यो कुनै कथासार होइन। कुमिको माकिहाराको जीवनको एउटा अध्याय हो। मलाई कुमिकोले नै भनेकी हुन्। पतिको पक्ष स्पष्ट हुन सकेको छैन। हुनत, कुमिकोले पनि पतिलाई खासै दोष दिइनन्। पुरुष प्रधान जापानी समाजमा कुमिकोका पति औसत जापानी पुरुषजस्तै हुन् रे। स्वास्नी घरभित्रै रहोस् भन्ने 'मर्द' को चाहना अधिकांश पुरुषमाजस्तै पतिको पनि हो रे। सन् १९९३ मा जापान जाँदा पहिलो भेट भएको हो कुमिकोसँग।

उनका पति संगीत चटक्कै छाडेर बीमा व्यवसाय गर्दारहेछन्। टोक्योबाट धेरै टाढा। वर्षको एक पल्टपनि भेट हुँदैन रे। कुमिको आफ्नै माइतमा हुर्केका दुई किशोरी छोरी लिएर बस्थिन्। पति टोकियो आउँदा पनि कुमिको घरमा आउँदैनन्। कुमिको पनि पतिगृह जान्नन्। कुमिको गाथा सुनेपछि लाग्यो यिनले त्यस पुरुषलाई नभएर संगीतकारलाई प्रेम गरेकी रहिछन्। अर्थात्, पुरुष पहिले संगीतकार अनिमात्र पुरुषका रुपमा कुमिकोको प्रेमी हुन पुगेको रहेछ। यसैले कुमिकोले संगीतसँग बिहा गरेकिरहिछन्।

कुमिकोसँग भेट भएपछि हामी सजिलै र छिट्टै साथी बन्न पुग्यौ। दौंतरी भएकाले पनि होला हामी पुराना साथीजस्ता हुन बेर लागेन। म उनको घरमा 'होम स्टे' का निम्ति पठाइएको थिएँ। पछि थाहा भयो कुमिकोले नै मलाई भेट नहुँदै छानेकी रहिछन्। पाहुना लाग्न जानुपर्ने दिन निर्धारित समयभन्दा पहिल्यै कुमिको आइपुगिन्। उनीसँग परिचय नहुँदासम्म मलाई लिन कुनै पुरुष आउला कि नारी भन्नेसम्म पनि मैलै भेउ पाउन सकेको थिइन। उनले लेखेकी चिठीबाट मैले माकिहाराको लिंग थाहा पाउने कुनै उपाय थिएन। छोटो परिचयपछि मलाई कुमिकोसँग जान भनियो। मलाई कता कता संकोच पनि लागेको थियो। झन् घर पुगेपछि त के भन्नु ...। सिंगो घरमा लोग्ने मान्छेका नाममा ममात्रै रहेछु। हुन त कुमिकोका पिता पनि त्यही घरमा बस्थे तर बूढा मान्छेलाई तल्लो तलामा बस्दा रहेछन्। पटक औपचारिक भेटपछि देखभेटै भएन। अलि अप्ठेरो अप्ठेरो लाग्यो। तर उपाय त के थियो र?

आयोजकले रेलबाटै लैजानु भनेका रहेछन्। स्टेसनबाट दस मिनेटजति हिँड्नु पर्थ्यो उनको घर पुग्न। बाटामा पानी पर्दै रहेछ। हामीसँग छाता पनि थिएन। म निथ्रुक्कै रुजेको थिएँ। उनले लुगा फुकाल्न भनिन् र फेर्नलाई 'युगाता' दिइन्। कार्यक्रमको पहिलो दिन हुनाले दौरा सुरुवाल लगाएको थिएँ। रुझेपछि त बिजोगै भइगयो नि। फुकाल्न कम्तीमा आधा घन्टा लाग्यो।

भान्सा तयार गर्दागर्दै कुमिकोले आफ्नाबारेमा बताउन थालिन्। फरासिली र फराकिली रहिछन् कुमिको। आडम्बर र छलकपटविहीन। आत्मीयता बढ्न थाल्यो। युरोप गइसकेकी, चीन आइसकेकी अनि बीचका थुप्रै मलुक घुमिसकेकी। उनको शिष्य मण्डल र प्रशंसकमा पनि थुप्रै विदेशी रहेछन्। कुमिकोको घरमा तीन रात बसेपछि होटल फर्कदा साह्रै नरमाइलो लाग्यो।

जापान अध्ययन नाम दिइएको कार्यक्रममा म सहभागी भएर त्यहाँ पुगेको थिएँ। जापानको सामाजिक सेवाका विषयमा जानकारी दिइने करिब डेड महिनाको अध्ययन भ्रमणमा टोकियो र बाहिरका सहरमा घुमाइन्थ्यो। सामान्य होटलमा हामी छ जना विदेशी सहभागीलाई राखिएको थियो।

टोकियो छँदै कुमिकोले एक दिन मलाई घरमा बोलाइन्। साथीहरूले जिस्क्याए तेरो डेटिङ सुरु भयो। कार्यक्रममा सहभागी पनि दौतरी नै थिए। तर, उनीहरूका घरबेटी भने सबै पाका परेछन्। यसैले अलिकति उनीहरू मेरो आहारिस पनि गर्थे। कुमिको मलाई लिन आइपुगेको खबर आयो। म औपचारिक लुगामा थिएँ। उनले भनिन् - अलि सजिलो लुगा लगाए हुन्न? कोठामा फर्केर कोट र टाई फुकालेँ। साथीले भन्यो - अब त डेटिङ हो भन्ने पक्का भयो नि। यस पटक पनि हामी रेलबाटै गयौँ। कुमिको पहिलो पटकभन्दा धेरै फरासिली भइसकेकी थिइन्। म भने संकोच र उत्सुकताले व्याकुल भइरहेको थिएँ। कुमिकोको घर जाने बाटोमा पुगेपछि मन अलि शान्त भयो, घरमा त कुमिकोकी आमा र छोरीहरू पनि छन् नि। घरमा विशेष जापानी व्यञ्जन बनाइएको रहेछ। कमलको पातमा भात र काँचो माछामा विशेष प्रकारको मसला हालेर बेरेको खाना निकै मीठो लाग्यो। पछि थाहा भयो त्यो खाना अत्यन्त पोसिलो मानिदो रहेछ। कुराकानीमै आधारात भएपछि मैले होटल फर्कन्छु भने। उनले त्यो रात त्यही बसे हुन्न भनेर सोधिन्। हामीलाई कार्यक्रम आयोजकले राति अबेर भए पनि खबर नगरी होटेल छाड्न नहुने नियम सुनाएका थिए। मैले फर्कनै पर्नेमा जोड दिएँ। फर्कदा उनले कारमा जाउँ्क भनिन्। उनको नयाँ कार त्यही बिहानमात्र आइपुगेको रहेछ। नयाँ कारमा यात्रा गर्दाको पहिलो मित्र म हुन पुगेछु। मध्यरात भइसकेकाले टोकियोमा सडक पनि सुनसान थिए। बाटामा अलि अन्तरंग कुराकानी भए। निजी जीवनका धेरै पक्षमा हामीले अपेक्षाकृत बढी नै खुलेर बतायौँ। मेरो होटेल आइपुग्यो। लाग्थ्यो, हामी दुवै छुटि्टनुभन्दा सुनसान सडकमा अनन्तसम्म यात्रा गर्न राजी थियौँ।

यसपछिका थुप्रै समय हामीले सँगसँगै बितायो। बिदा दिनमा आयोजकका कार्यक्रममा म सकेसम्म सामेल भइन। बरु कुमिकोसँग यत्रतत्र भौँतारिएर दिन बितउन थालेँ। हामीले टोकियोका सडक र गल्लीमा निरुद्देश्य घुमेर पनि दिन बिताएका थियौँ। उमेर त यसरी भौँतारिन सुहाउने थिएन तर मन किशोरावस्थामा फर्केजस्तो भयो। मोटरमा, रेलमा घुम्यौ। पैदल हिँड्यौँ, पार्कमा घुम्यौँ, टोकियो टावरमा चढ्यौँ। कन्सर्टमा गयौँ। रेष्टुराँहरूमा घन्टौं बितायौँ। धेरैजसो कुमिको सोध्ने म जबाफ दिने हुन्थ्यो। कुमिको आफ्ना बारेमा बताउँथिन् र म तन्मय भएर सुन्थे।

जापानमा कुमिको मात्रै त्यस्ती साथी भइन् जोसँग समय बितेको थाहै हुँदैन थियो। औपचारिकताको सीमा भत्किएको थियो। मलाई टोकियोबाट विदा गर्न कुमिको सिटी टर्मिनलसम्म आएकी थिइन्। छुट्टिने बेलामा आँखा रसाएका थिए। छाती भक्कानिएर बोली बन्द भएको थियो। मैले नारिता बाटै उनलाई टेलिफोन गरेको थिएँ। सिंगै ५०० एनको कार्ड सकेको थिएँ। बैंकक आइपुगेपछि चिठी लेखेको थिए। काठमाडौं आइपुग्ने बित्तिकै फ्याक्सद्वारा खबर गरेको थिएँ। अचम्म ! यस्तो व्यग्रता मैले कसैसँग छुटि्टँदा पनि अनुभव गरेको छैन। 'आत्मिक' अर्थात् प्लेटोनिक प्रेम हो त यो?

( कुमिको पनि त्यति बेला ४१ - ४२ वर्षको थिइन्। जेठी छोरी कलेजमा र कान्छी हाइस्कुलमा पढ्थे। कुमिको 'कोतो' नामको जापानी तार बाजा बजाउन सिकाउँछिन्। जपान र विदेशमा पनि कार्यक्रम गर्छिन्। नेपाल पनि तीन पटक आइसकेकी छिन्। कुमिको घरपालुवा जनावरलाई धेरै माया गछिन् । घरमा कुकुर र बिरालो पालेकी छिन्। चित्रकलाको सोख छ। संगीत त उनको जीवन नै भयो। परोपकारका काममा पनि समय दिन्छिन्। फूल मन पराउँछिन्। कुमिको उमेर पेसा, पारिवारिक अवस्था र उसको सामाजिक अवस्थाका तुलनामा अत्यन्त सरल छिन्। आफूले भोगेको भए पनि पुरुष प्रधानताप्रति उनले कहिल्यै विद्वेष प्रकट गरिनन्। व्यावहारिक जीवनमा जसरी बाँचेकी छन् त्यो उनको आदर्श पनि होला तर कहिल्यै भनिनन्। पछिल्लो पटक २००५ मा जापानमै हाम्रो छोटो भेट भएको थियो। त्यति बेला हामी धेरै बोलेनौ। एक अर्काको अनुहारमा हेरिरह्यौँ। त्यहाँ भेटिएको बुढ्यौलीको छापले अलिकति खल्लो लागेको थियो। )

नियतिको खोटो नियत

लाग्छ, नियति नेपाली कांग्रेसका माध्यमबाट हामी नेपालीलाई गिज्याउने ‘मुड'मा छ। सभापति चुनिनेबित्तिकै थलिएका सुशील कोइराला अझै राम्ररी तंग्रिएका छैनन्। सँगै उनको पार्टी पनि थलिएको छ। प्रधानमन्त्री निर्वाचनका एक्ला उमेदवार रामचन्द्र पौडेल लोकतन्त्रको आगो नेपाली धर्तीमा ल्याएर प्रमिथस बन्ने रहरमा अभिशप्त सिसिफस बन्न पुगेका छन्। उनी निर्वाचनमा मात्र हैन पार्टी र समाजमा पनि एक्लिएका देखिन्छन् तर, बृहस्पति बन्ने आँट छैन।

कांग्रेसको प्राथमिकता सत्ता नभएर लोकतान्त्रिक संविधान हुनुपर्ने हो। भन्न त नेताहरूले अहिले पनि लोकतन्त्रकै निम्ति संघर्ष गरिरहेको दाबी गरेका छन्। तर न जनताका आँखामा न सैद्धान्तिक कसीमा उनीहरूको दाबी सत्य साबित भएको छ। सबैतिरबाट गतिरोधको कारकका रूपमा कांग्रेसलाई अर्घेलो साबित गर्न खोजिएको छ। प्रधानमन्त्री पदकै लागि कांग्रेसका नेताहरूले मुलुकलाई अनिश्चय र अराजकताको भुमरीमा फसाएको आरोप लगाइएको छ। यो आरोप सत्य नहोला तर कांग्रेसले आफ्नो अवस्था र अडान स्पष्ट नगरुन्जेल यसलाई झुटो भन्ने पो कसरी? कांग्रेसले अहिले छाड्नै नसक्ने विषय के के हुन् र किन? कांग्रेसले प्रधानमन्त्रीको उमेदवारी छाड्दा जनताको के गुम्छ? लोकतन्त्रको कुन पक्ष कमजोर हुन्छ? यी प्रश्नहरूको जनताले बु‰ने शब्दमा स्पष्ट र सप्रमाण सैद्धान्तिक उत्तर नदिँदासम्म कांग्रेसले शंकाको सुबिधा पनि पाउन सत्तै्कन। जनताको आँखा र इतिहासको अदालतमा सफाइ पाउन अभियुक्तले समयमै प्रमाण पेस गर्नुुपर्छ। त्यहाँ न म्याद थप हुन्छ न शंकाको सुबिधा पाइन्छ। कांग्रेसका नेताले भने यो सामान्य सत्य पनि नबुझेको देखियो।

जनताको प्रतिनिधित्व र नेतृत्व गर्ने हो भने कांग्रेसको नीतिमा जनमत प्रतिविम्बित हुनुपर्छ। तर, कांग्रेसले जनताका कुरा सुन्न र मान्न खोजेको देखिँदैन। नेताहरूले सामान्य जनता र शुभेच्छुक मतदातामात्र हैन कार्यकर्तैका पनि कुरा सुनेको केही सबुत छैन। कांग्रेसमा जनमत लिने र त्यसलाई पार्टीको नीतिमा प्रतिविम्बित गर्ने रुचि, विधि तथा बाटो जो छैन। नेतामा मनमा जे लाग्यो त्यही सत्य हो ठान्ने हो भने अर्थात् आफूमात्र सही ठान्ने हो भने माओवादी वा अरू कुनै सर्वसत्तावादी दल र कांग्रेसमा के फरक भयो त?

नेपाली कांग्रेसले शासकीय स्वरूप छनौटका क्रममा संसदीय प्रणालीबाहेक अरू स्वीकार नगर्ने अडान लिएको छ। त्यस्तोे अडान लिनुको कारण के हो? विगतमा कांग्रेस संसदीय शासन प्रणालीका पक्षमा रहेकाले अहिले पनि त्यसैमा टाँसिएको हो कि? अमेरिकी, फ्रान्सेली वा स्वीस प्रणाली अपनाउन किन नहुने हो? कांग्रेसका लागि लोकतन्त्रको कुन पक्ष महत्वपूर्ण हो?

सम्झौता नगरी नहुने जनादेश छ। त्यसो हो भने लोकतन्त्रको आत्मा जोगाउने कि आवरण? स्वतन्त्र न्यायालय, विधिको शासन, मौलिक हक र स्वतन्त्रता महत्वपूर्ण कि संसदीय पद्धति? यस्ता प्रश्नमा कांग्रेसका नेताहरूले छलफल गर्नुपर्थ्यो र लोकतन्त्रको मर्म र भावना जोगाउन बढी केन्द्रित हुनुपर्थ्यो।

लोकतन्त्रका केही मौलिक विशेषता हुन्छन्। स्वतन्त्रता र समानता सुनिश्चित नभएको विधि वा पद्धति वास्तविक अर्थमा लोकतन्त्र हुनै सत्तै्कन। बहुलताको सम्मान र बहुमतको निर्णय लोकतन्त्रको परिचायक हो। लोकतन्त्र अत्यन्त लचिलो र व्यवहारमुखी सिद्धान्त हो तर यसको आधारभूत चरित्र पनि हुन्छ। व्यवहार, बाध्यता वा अरू केही नाम र बहानामा लोकतन्त्रका आधारभूत सिद्धान्तमा सम्झौता हुन सत्तै्कन। यसैले लोकतन्त्र अत्यन्त सूक्ष्म पनि हुन्छ। प्रकृतिमा जस्तै लोकतान्त्रिक विधिमा नियन्त्रण र सन्तुलनको व्यवस्था संस्थागत हुन्छ। शासकलाई निरंकुश हुन नदिन शक्तिको नियन्त्रण र सन्तुलनका लागि स्वतन्त्र न्यायालयजस्तो लोकतन्त्रको आधारभूत चरित्र र विधिअनरूपको संस्था बन्न नदिने माओवादी रणनीतिको तात्पर्य के हुनसक्छ? सम्झौता गर्नुपर्दा कांग्रेस केमा अडिन्छ र के छाड्छ?

भनिन्छ, दैवले पनि उद्यम, साहस, धैर्य, बुद्धि, शक्ति र पराक्रम भएमात्र सहयोग गर्छ। अहिलेको कांग्रेसमा भने यी छ वटै तत्व नभएजस्तो देखिएको छ। अहिलेको कांग्रेस शिथिल छ। यसका नेतामा सत्य पनि व्यक्त गर्ने आँट छैन। कांग्रेसले धैर्य र सौर्य गुमाएको त धेरै नै भइसक्यो भने सिद्धान्त बिर्सेकाले बुद्धि पनि भ्रष्ट भएको छ। इतिहासको ब्याज आउन्जेल किन पौरख गर्ने भन्ने अल्छ्याइँले पो कांग्रेसमा अलच्छिन लागेको हो कि?

मानव अधिकारका पक्षमा पनि स्पष्ट बोल्ने आँट कांग्रेसका नेतामा छैन। चिनिया शासक रिसाउलान् भन्ने डरले लिओ स्याओ बोले नोबेल शान्ति पुरस्कार पाउँदा कांग्रेस वा कांग्रेसीले बधाई दिएनन्। मानव अधिकारका पक्षमा उभिन नसक्ने कायरहरू लोकतन्त्रवादी हुनै सत्तै्कनन्। यसैगरी मेघालयमा नेपाली मूलका भारतीय नागरिकमाथि भएको अत्याचारमा वा भुटानको जाति संहारमा स्पष्ट बोल्ने आँट गर्दैनन्। यसरी डरले नबोल्दा झन् हेपिएको हो भन्ने सायद यिनलाई थाहै छैन। कुनै पनि बहानामा पछि सर्न थालेपछि लाग पाउँछन्। कांग्रेसका नेतालाई इमानदारीको अभावले कायर र कमजोर बनाएको हुनुपर्छ। मौका पर्दा जोसँग पनि लुकेर सम्बन्ध राख्न थालेपछि मन खोलेर बोल्न कठिन जो हुन्छ। नियतिले कांग्रेसको अग्निपरीक्षा लिन लागेकाले हो कि कांग्रेसको केन्द्रीय समिति अहिले जति कमजोर पहिले कहिल्यै थिएन भने अहिलेजस्तो संकटमा पनि परेको थिएन।

पक्कै पनि संविधानलाई माओवादीले चाहेजस्तो उँट बनाउन दिनु हुँदैन। राष्ट्रपतीय वा संसदीय जुन पद्धति अपनाए पनि हुन्छ। यत्ति हो, लोकतन्त्रमा अतिक्रमण हुन नदिन शक्ति सन्तुलन र नियन्त्रणका उपाय पनि सोही प्रणालीअनुरूप अपनाउनुपर्छ। निर्वाचन स्वच्छ बनाउन, मौलिक हकमा अतिक्रमण हुन नदिन, सबै नागरिकले सम्मानपूर्ण जीवन यापन गर्न पाउने हक सुनिश्चित गर्नमा प्रवृत्त र दृढ हुने हो भने कांग्रेसलाई कसैले हेप्नसक्ने छैन। बीपीका अनुयायी भन्नमा गर्व गर्ने कांग्रेसका नेताले उनको सिद्धान्त नछाडीकन सम्झौता गर्ने नीतिको अनुसरण र सम्मान गर्न नसकेकैले अहिले कन्तबिजोग भएको हो। बीपीको विचारअनुसार त पद्धतिमा हैन सिद्धान्तमा पो अडान लिनुपर्छ। अनि, व्यवहारका नाममा सिद्धान्त छाड्नु हुन्न।

माओवादीले लोकतन्त्रका मर्म बुझेनन् वा आत्मसात् गरेनन् भने किन हो भन्ने थाहा पाउन पनि खोज्नु जरुरी छ। उनीहरू सैद्धान्तिकरूपमा लोकतन्त्रविरोधी हुन्। मार्क्सवाद उदार लोकतन्त्रको प्रतिवादमा जन्मेको सिद्धान्त हो। लोकतान्त्रिक पद्धतिमा चित्त नबुझेरै माओवादी मर्ने कि मार्ने हठ लिएर वन पसेका हुन्। हजारौं नेपाली मारिएपछि लोकतान्त्रिक पद्धतिमा सामेल भएका माओवादीलाई संविधान सभा निर्वाचनमा धेरै स्थानमा जिताएर जनताले आश्वस्त बनाएका पनि हुन्। तर, उनीहरूको हठ र भ्रम अनि कांग्रेसका नेताको सत्ता लोलुपताले अविश्वास बढाएको हो। संसद्मा सबैभन्दा ठूलो दल भएर पनि सरकारको नेतृत्व गर्न नपाउँदा संसदीय प्रणालीप्रति माओवादीमा अविश्वास उत्पन्न हुनु अस्वाभाविक होइन। यसैले कांग्रेसले माओवादीलाई संसदीय पद्धतिप्रति विश्वस्त तुल्याउन सक्नुपर्छ। लोकतन्त्रले कसैको अहित गर्दैन भनेर ढुक्क बनाउन सक्नुपर्छ।
एकीकृत नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माओवादी)का उपाध्यक्ष बाबुराम भट्टराईले मुलुक अफगानिस्तान वा कम्बोडिया बन्ने चेतावनी दिएका छन्। उनको ‘हुने' चेतावनीमा ‘बनाउने' धम्की बढी ध्वनित हुन्छ। हुनपनि, यी दुवै मुलुकको अधोगतिमा कम्युनिस्टहरू मूल कारक हुन्। सोभियत फौजको सहयोगमा कम्युनिस्ट शासन थोपरिएपछि अफगानिस्तानको अधोगति थालिएको हो। यस्तै, कम्बोडियाको दुरवस्था भन्नेबित्तिकै पोल पोटको नरसंहारकारी कम्युनिस्ट शासनको सम्झना हुन्छ। अमेरिकाले त निहुँ पाएपछि मौका छोपेको हो। ‘विद्वान्' ठानिएका बाबुरामले घुर्कीमात्र लाएका हैनन् भने माओवादी मुलुकलाई अफगानिस्तान वा कम्बोडिया बनाउने तयारीमा छ कि भन्ने शंका हुन्छ। अरू कुनै दलले त चाहेर पनि बनाउन जो सक्दैनन्।

अहिले, कांग्रेसलाई गतिरोधको कारक र सहमतिको बाधक साबित गर्ने प्रयास एमालेका नेताले पनि गरिरहेका छन्। यसमा पहिले बदनाम गर्ने अनि बदमास भनेर सजाय दिने रणनीति देखिन्छ। कम्युनिस्टहरूको यो रणनीति नबुझ्ने हो भने कांग्रेस बिस्तारै एक्लिएर आउने निर्वाचन बहिष्कार गर्नुपर्ने हुनसक्छ। पौडेलको उमेदवारी कायम राख्न लगाउने माधव नेपाल र केपी ओलीको झलनाथसँग कुरा मिल्नेबित्तिकै स्वर बदलिनेछ। महाधिवेशन सुरु हुने दिन पारेर कांग्रेसविरुद्ध भएको एमाले-माओवादी सहमति उनीहरूको उपस्थितिमै भएको हो। एमालेको साथ लोकतन्त्र बलियो हुने भएमात्र लिने हो भन्ने अहिलेका कांग्रेसी नेताले बिर्से। बीपीले २०३६ मा बहुदल प्रचार अभियानमा लिएको रणनीति एक पटक सम्झेको भए सायद, अहिले त्रिशंकु हुनुपर्ने थिएन।

यी सबैबाट, कांग्रेसको अगुवाइमा थालिएको शान्ति प्रक्रियालाई अतीतको ‘कथित' विषय बनाउने खेल भएको भान पर्न थालेको छ। नियतिकै नियत खोटो भएपछि अरूको के लाग्छ?

निष्ठाको सम्मानमा नोबेल

चिनिया कारागारमा थुनिएका लियो स्याओ बोलाई ‘चीनमा आधारभूत मानव अधिकार निम्ति लामो र अहिंसात्मक संघर्ष'का लागि सन् २०१० को नोबेल शान्ति पुरस्कार प्रदान गरिएको छ। यस घोषणाबाट चीन सरकारलाई निकै रिसाएको हुनुपर्छ। अधिनायकवादीलाई आफ्ना विरोधीको सम्मान सहन साह्रै गाह्रो जो पर्छ। नत्र लियोलाई नोबेल पुरस्कार दिइएको बीबीसीको समाचारसमेत अवरुद्ध गर्ने हदको असहिष्णुता प्रदर्शन गर्ने थिएन। क्यानाडाबाट प्रकाशित हुने ‘ग्लोब एन्ड मेल'का समाचारदाता मार्क मेकिननका अनुसार बीबीसीमा समाचार हेर्दाहेर्दै ‘कारागारमा राखिएका चिनिया विद्रोहीले नोबेल शान्ति पुरस्कार' भनेपछि टेलिभिजनको पर्दा कालो भयो। त्यसको छ मिनेटपछि हंगेरीमा विषालु हिलोसम्बन्धी समाचारसँगै बीबीसीको प्रसारण पुनः देखियो। बीबीसीको प्रसारणमा लियोकी पत्नीसँग हालै गरिएको अन्तर्वार्ताको अंश पनि सामेल गरिएको थियो। लियोकी पत्नी जियाका अनुसार गत महिना कारागारमा भेट्दा उनका पतिले विगत वर्षमा मारिएका आन्दोलनकारीका बारेमा आवाज उठाउने प्रतिबद्धता व्यक्त गरेका थिए।

नोबेल शान्ति पुरस्कारबाट सम्मानित लियो सन् १९८९ को तियानआनमेन चोकको प्रदर्शनका अगुवामध्येका रहेछन्। यस्तै सन् २००८ को ‘चार्टर, ०८' घोषणा तयार गर्नमा पनि उनको प्रमुख भूमिका रहेछ। यो ‘चार्टर ०८' लाई चेकोस्लाभियामा कम्युनिस्ट शासन हुँदा वाक्लाव हावेललगायतका विद्रोहीले जारी गरेको ‘चार्टर ७७'कै चिनिया संस्करण मान्न सकिन्छ। यी दुवै चार्टर यथार्थमा लोकतन्त्रवादी नागरिकले जारी गरेका आआफ्नो मुलुकका मानव अधिकार घोषणापत्र हुन्। हावेलहरूलाई पनि त्यति बेलाको कम्युनिस्ट सरकारले मानव अधिकारको आग्रह गरेको ‘अपराध'मा पत्रे्कर थुनेको थियो। त्यसको एक दशक बित्दा नबित्दै कम्युनिस्ट साम्राज्य शान्तिपूर्ण आन्दोलनबाटै समाप्त भयो र पूर्वी युरोपमा लोकतन्त्र स्थापित भयो।

‘चार्टर ०८' मूलतः चीनमा लोकतन्त्र र मानव अधिकार बहालीको माग गरिएको घोषणा पत्र हो। यसमा सुरुमा ३५० जना मानव अधिकारकर्मी र लोकतन्त्रवादी चिनियाले हस्ताक्षर गरेका थिए। शक्ति पृथकीकरण, स्वतन्त्र न्यायालय, मानव अधिकारलगायतका विभिन्न १९ वटा विषयलाई आन्दोलनकारीले उठाएका छन्। मानव अधिकार घोषणापत्रको ६०औं वार्षिकोत्सव पारेर जारी गरिएको यस घोषणापत्रमा हस्ताक्षर गर्नेको संख्या करिब १० हजार पुगेको छ। लियोलाई यो घोषणापत्र जारी नहुँदै पक्राउ गरिएको थियो। उनलाई ‘राज्य विरुद्धको अपराध'मा ११ वर्ष कैद सजाय दिइएको छ।
अधिनायकवादी शासन साँच्चै नै बढी असहिष्णु हुन्छ। चिनिया विदेश मन्त्रालयले लियोलाई पुरस्कृत गर्दा पुरस्कारकै मर्यादा ‘उल्लंघन' भएको प्रतिक्रिया व्यक्त गरेको छ। चिनिया विदेश मन्त्रालयले लियोलाई सम्मानित गर्दा नर्वे-चीन सम्बन्धमा हानि पुग्ने धम्की पनि दिएको छ। त्यतिमात्र हैन नर्वेका राजदूतलाई बोलाएर पनि चीनले विरोध व्यक्त गरिसकेको छ। चिनिया विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ताका अनुसार लिओ चिनिया कानुनअनुसार सजाय पाएका अपराधी भएकाले उनलाई पुरस्कृत गर्नु ...पुरस्कारकै उद्देश्यविपरीत' हो।

चीन सरकारको यो क्षोभ सामान्य नै हो। आफूले निभाएको ठानेको मानव अधिकार आन्दोलनको बत्तीमा तेल थप्ने प्रयासले रिस उठ्नु स्वाभाविकै हो। त्यसमाथि संसारको दोस्रो आर्थिक शक्ति भइसक्ता पनि यसरी हेपेको सहन चीनका कम्युनिस्ट नेतालाई पक्कै गाह्रो भएको होला। अधिनायकवादीको यो स्वभावै हो। उनीहरू आफ्नै सोचाइलाई अन्तिम सत्य ठान्छन्। सन् १९७५ मा रुसका आन्द्रेइ सखारोभलाई नोबेल शान्ति पुरस्कारबाट सम्मानित गर्दा पनि रुसी कम्युनिस्ट शासकले यस्तै धम्की दिएका थिए। उनलाई पुरस्कार लिन जान दिइएन। यस्तै, आङ साङ सुचीलाई सन् १९९१ मा नोबेल शान्ति पुरस्कार दिँदा पनि यस्तै विरोध गरेका थिए बर्मेली सैनिक तानाशाहहरूले। सुचीलाई पनि पुरस्कार ग्रहण गर्न जान दिइएन। चीनका कम्युनिस्ट नेताहरू त दलाइ लामालाई बेइजिङको तियानआनमेन चोकमा लोकतन्त्रको माग गर्ने प्रदर्शनकारीमाथि ट्यांक गुडाएर दमन गरिएकै वर्ष (सन् १९८९) नोबेल शान्ति पुरस्कार दिइनु पनि चीन देशविरुद्ध षड्यन्त्र ठान्छन्।

लियोको समाचार प्रसारण प्रकाशन गर्न निषेध गरिए पनि त्यसबारे चीन सरकारले तुरुन्तै चर्को प्रतिक्रिया व्यक्त गर्‍यो। दी न्यु योर्क टाइम्सअनुसार लियोको समाचार आउने बेला सीएनएनको प्रसारण पनि अवरुद्ध पारिएको थियो भने मोबाइलबाट पनि चिनिया अक्षरमा लियोको नाम लेखिएमा एसएमएस अवरुद्ध गरिएको थियो। (पञ्चायतकालमा नेपालमा पनि यस्तै हुन्थ्यो। बीपीलाई थुनाबाट छाड्न गरिएको आग्रहसम्बन्धी समाचार दिइँदैन थियो तर त्यही आग्रहका विरोधमा व्यक्त प्रतिक्रियाको भने बढाइचढाइ प्रचार हुन्थ्यो। यसैगरी बीपीमाथि नेपालको अदालतमा मुद्दा चलाइएको छ कानुनबमोजिम हुन्छ भन्ने सरकारी टिप्पणी प्रचारप्रसार गरिन्थ्यो। बीपीलाई विभिन्न पञ्चभेलामा ‘महापञ्च'हरूले ‘फाँसीको सजाय' माग गर्थे। त्यो समाचार सरकारी मुखपत्रमा छापिन्थ्यो तर तिनै भेलामा बीपीका पक्षमा गरिएका टिप्पणी दबाइन्थ्यो।)

अधिनायकवादी शासकले सधँै बिर्सने अर्को सत्य चाहिँ लोकतान्त्रिक मुलुकमा सबै संस्था सरकारी नियन्त्रणमा हुँदैनन् भन्ने पनि हो। नर्वे सरकारमा लियोप्रति सहानुभूति राख्ने व्यक्ति होलान् तर नोबेल पुरस्कारको निर्णयमा तिनको निर्णायक प्रभाव हुँदैन। न्यायाधीशका रूपमा बर्दीधारी प्रहरीले नै मुद्दा फैसला गर्ने चिनिया सरकारका अधिकारीले राज्यभित्रका सबै संस्था र निकाय सरकारको अधीनमा हुँदैनन् भन्ने बु‰न नसक्नु सायद अस्वाभाविक पनि होइन।

लियोले सन् २००९ डिसेम्बर २३ का दिन लेखेको एउटा टिप्पणीको केही अंश यस्तो छ - ‘ममाथि चलाइने मुद्दाको म शान्तिपूर्वक सामना गर्नेछु। मलाई आफ्नो विश्वासमा कुनै पछुतो छैन र भविष्यप्रति आशावादी छु। म मेरो देशमा विभिन्न मूल्य, विचार, आस्था र रजानीतिक दृष्टिकोणको सम्मान हुने र सबै नागरिकले समानरूपमा उपभोग गर्न पाउने अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता कायम हुने प्रतीक्षामा छु। वैचारिक प्रतिपर्स्धायुक्त शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व होस्। बहुमत र अल्पमतका विचारलाई समान प्रत्याभूति दिइयोस्। विशेषगरी सत्तामा नभएकाहरूको राजनीतिक विचारलाई पनि पूर्ण सम्मान र संरक्षण प्राप्त होस्। सबै राजनीतिक विचारको खुला प्रचारप्रसार गर्न पाइयोस् र जनताले तिनलाई रोज्न पाउन्। सबै नागरिकले आफ्नो राजनीतिक विचार नडराईकन प्रकट गर्न पाउन्। असहमति व्यक्त गर्नेलाई राजनीतिक कारणबाट कारबाही नगरियोस्। म चीनको अन्तिम आस्थाको बन्दी हुन पाऊँ भन्ने कामना गर्छु र यसपछि आफ्नो अभिव्यक्तिकै कारण थुनामा कसैले पनि बस्नु नपरोस्।'

यी आस्थाका बन्दीको मानव अधिकार र स्वतन्त्रताप्रतिको मोह र प्रतिबद्धता निकै बलियो देखिन्छ। बीपीमा पनि यस्तै दृढता थियो। अन्तिम समयतिर बीपीले आफूलाई ‘पूर्ण निर्दोष ' हुँदाहुँदै पनि थुनेर मुद्दा चलाउनेहरूविरुद्ध समेत रोष व्यक्त गरेनन्। प्रतिशोध त धेरै टाढाको विषय भयो। ‘वादविवाद, पक्षविपक्षको प्रतिपक्षको मनोमालिन्यको स्थिति उत्पन्न गराउनु हुन्न' भन्ने उनको आग्रह थियो।

लियो लेख्छन्, - ‘अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता मानव अधिकारको आधार, मानवीयताको स्रोत र सत्यको जननी हो। अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता निषेध गर्नु मानव अधिकार कुल्चनु, मानवीयताको घाँटी अँचेट्नु र सत्यको दमन गर्नु हो। ... मलाई अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको संवैधानिक अधिकार उपभोग गरेर चिनिया नागरिकको समाजिक दायित्व पूरा गरेकोमा कुनै पश्चाताप छैन। यसका लागि दोषी ठहर्‍याइयो भने पनि मलाई कुनै दुःखमनाउ हुनेछैन।'

लियोका यी पंक्ति पढ्दा कुन्नि किन मलाई पटक पटक बीपी कोइरालाको सम्झना भयो। उनमा पनि लियोमा जस्तै कोमल मानवीय भावना, आफ्नो आस्थाप्रतिको अगाध समर्पण र अदम्य इच्छाशक्ति थियो। सुन्दरीजल कारागारबाट विशेष अदालतमा पेस गर्न तयार गरेको लिखित मस्यौदाको अन्तिम अंश भनेर ‘फेरि सुन्दरीजल' शीर्षकको उनको जेल डायरीको अन्त्यमा छापिएका केही पंक्ति यहाँ उद्धृत गर्न मन लाग्यो - ‘ इतिहास सम्मुख, जनताका सम्मुख, आफ्नो आदर्शका सम्मुख, यो न्यायालयका सम्मुख र महोदय तपाईँ न्यायाधीशका सम्मुख म आफूलाई पूर्ण निर्दोष भएको अनुभव गर्छु र त्यसैलाई यहाँ निवेदन गर्न चाहन्छु। तर महोदय, मेरो अध्ययन र विचारमा देश एउटा ठूलो संकटमा छ। स्थितिमा यो पटक्कै महत्वको कुरा छैन कि म कुनै कानुनको संकीर्ण अर्थ्याइबाट दोषी या निर्दोष प्रमाणित हुँ। मुख्य र महत्वपूर्ण कुरा त राष्ट्रिय एकता हो जसको आधार प्रजातन्त्र र समाजवाद हुन्छ। यस्तो जीवन मरणको प्रश्नपट्टि ध्यान दिलाउन र तत्परताका साथ राष्ट्रिय एकताका लागि प्रयत्नशील हुने उद्देश्यले म नेपाल फर्केको हुँ।' केही वर्ष बीपी बाँचेका र नेपाल पनि संसारका लागि महत्वको देश भएको भए यो पुरस्कार उनले पनि पाउँथे कि?

लियोलाई मुक्त गर्न अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामाले चीन सरकारसँग आग्रह गरेका छन्। गत वर्षको नोबेल शान्ति पुरस्कारबाट सम्मानित ओबामाले पुरस्कार ग्रहण गर्दा आफूले भनेको सम्झेका छन्। ओबामा सम्झाउँछन् - ‘गत वर्ष मैले नोबेल शान्ति पुरस्कार पाउने धेरै जनाले मैलेभन्दा बढी कष्ट सहेको स्मरण गरेको थिए। त्यस सूचीमा निष्ठाका पक्षमा स्वतन्त्रताको बलिदान गर्ने लियोको नाम पनि थपिएको छ। लियोलाई यस पुरस्कारद्वारा सम्मानित गरेर नोबेल पुरस्कार समितिले लोकतन्त्र, मानव अधिकार तथा विधिको शासनलगायतका विश्वव्यापी मूल्यलाई शान्तिपूर्ण र अहिंसात्मक माध्यमद्वारा निरन्तर उठाउने स्पष्ट र निडर प्रवक्तालाई रोजेको छ। लियोलाई यथाशीघ्र मुक्त गर्न हामी चीन सरकारलाई आह्वान गर्छौँ।'

शक्ति र सम्पत्तिको मात लागेको चिनिया सरकारले ओबामाका आग्रह मान्ला भनेर कसैले पनि पत्याएको छैन। तैपनि, ‘चार्टर ७७' का अगुवाहरूको जस्तै भाग्य ‘चार्टर ०८'का नायकको पनि होस् भनेर कामना गर्नु अपराध त हुँदैन नि। हुन पनि नोबेल शान्ति पुरस्कारले हैन लियो स्याओ बोहरूको समर्पण र निष्ठाले अधिनायकवादी सत्ताको जग हल्लाउने गरेको छ। लियोको तपस्या सफल भयो भने संसारको भविष्य पनि बदलिन सक्छ। लियोलाई बधाई र सफलताको शुभकामना!

सानो बाबु

सानो बाबुसँग हजुर आमा दाजु र दिदी हरूको तस्बिर । सबै रमाएका छन् नयाँ मान्छेको स्वागतमा ।

बाबु

आज जन्मेको बाबु

स्वागतम्

आज दिउसो ४ १५ तिर परिवारमा नयाँ सदस्यको शुभागमन भएको छ । ठूली छोरी प्रमिलाले छोरा जन्माइन् । अब मेरा नाति नातिना ६ जना भए । नाती अभिज्ञ, दीप्तांशु, आरूष र नामाकरण हुन बाँकी । नातिनी हंशिका र अवानी ।

नयाँ सदस्यलाई स्वागत

आज दिउसो ४ १५ तिर परिवारमा नयाँ सदस्यको शुभागमन भएको छ । ठूली छोरी प्रमिलाले छोरा जन्माइन् । अब मेरा नाति नातिना ६ जना भए । नाती अभिज्ञ, दीप्तांशु, आरूष र नामाकरण हुन बाँकी । नातिनी हंशिका र अवानी ।

कांग्रेसका समस्या

कम्युनिस्टहरूको सिको, व्यक्तिगत स्वार्थ र भिडबाट निर्देशित भएर भित्र्याइएको पदाधिकारी निर्वाचनको ‘पराइ' संस्कारले नेपाली कांग्रेसलाई समस्याको भुमरीमा पार्ने लक्षण देखिइसकेको छ। पार्टीको आन्तरिक निर्वाचनमा समूह बनाउनु उचित थिएन। यस अभ्यासले विभाजनको तुस मेटिन दिएन। आउने दिनमा यो तुस 'भुसको आगो' पनि बन्नसक्छ।
कति दिन रहलान् दाहिने हात?
महामन्त्रीमा विमलेन्द्र निधिले जितेको भए त केन्द्रीय समितिको पहिलो बैठकदेखि नै अप्ठेरो पर्नसक्ने रहेछ। महामन्त्री प्रकाशमान सिंहले 'सुशील कोइरालाको दाहिने हात' हुने घोषणा गरेका छन्। यस घोषणाले गणेशमान सिंह र विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको सम्बन्ध सम्झाउँछ तर, न सुशील बीपीजति विनम्र हुनसक्छन् न प्रकाश नै प्रतिबद्धताको पर्याय लौहपुरुष हुन्। यसैले दुवै पदाधिकारी साँच्चै संवेदनशील भएनन् भने तिनको सम्बन्ध बिग्रन बेरै लाग्नेछैन। यसै पनि प्रकाश सुशीलको खेमामा आएको र गएको मन नपराउने दुवै नेताका वरपर बग्रेल्ती नै छन्। यी दुवै विलक्षण नेतृत्व क्षमता भएका नेता पनि हैनन्। सधैँ नजिक रहेकाले चुक्ली लगाउन थालेपछि धान्न कठिनै हुन्छ। गिरिजाबाबु गणेशमानजीलाई बीपीसरहै सम्मान गर्थे। गणेशमानजी पनि गिरिजाबाबुलाई भातृवत् स्नेह गर्थे। तैपनि, यी दुईलाई कुरौटेले बझाएरै छाडे। सुशील र प्रकाशले यसलाई आआफ्नै कोणबाट हेरेका र बुझेका त होलान् तर पाठ सिकेका छन् कि छैनन् भन्ने थाहा पाउन केही समय कुर्नैपर्नेछ।
किन टेर्ने सभापतिलाई?
निर्वाचित वा गुटको प्रतिनिधिका रूपमा मनोनीत पदाधिकारीले सभापतिलाई किन टेर्ने? सुशीलभन्दा बढी मत ल्याएको हुँ भनेर प्रकाशले अवज्ञा गर्न थाले भने पार्टीको अवस्था कस्तो होला? चित्रलेखाले सुशीललाई राम्रै सहयोग गरिनन् भने पार्टी चलाउनै कठिन हुनेछ। पार्टीका लागि चन्दा दिनेहरू ठूला र प्रभावशाली विशेषगरी सरकारी निर्णयमा प्रभाव पार्न सक्नेलाईमात्र पत्याउँछन्। त्यस अवस्थामा कोषाध्यक्षको पद थपनामा सीमित हुन्छ। अहिलेसम्म त्यस्तै हुने पनि गरेको छ। चित्रलेखाले कोषमा नियन्त्रण गर्न थालिन् र सभापति वा महामन्त्रीलाई अप्ठेरो पर्‍यो भने के गर्ने। त्यति बेला सभापतिले चाहेर पनि कोषाध्यक्षलाई हटाउन त सक्नेछैनन्। पार्टी नै विभाजित हुने अवस्था आयो भने त झन् परिणाम के होला? यस्तै निर्वाचितले मनोनीत पदाधिकारीलाई दोस्रो दर्जाका ठान्ने प्रवृत्ति धेरै संस्थामा देखिएको छ। कांग्रेस यसको अपवाद बन्यो भने आश्चर्य हुन्छ।
छुचुन्द्रो समातेको सर्पको अवस्था
पदाधिकारीको संख्या तोक्ने र तिनको निर्वाचन गर्ने प्रावधान गिरिजाबाबुलाई घेरामा पार्न विधानमा राखिएको हो। गलत मनसुवा राखेर गरिएको त्यस व्यवस्थाले कांग्रेसमा थप संकट ल्याउने देखिएको छ। पदाधिकारीको संख्या सीमित छ तर आकांक्षीहरू धेरै छन्। सुशीलकै सहयोगीलाई भाग पुगेको छैन भने शेरबहादुर देउवा गुटले मोलतोल गर्न थालिसकेको छ। चुनावमा ‘प्यानल' बनाएर लड्नेले हारेको पद पनि चाहिन्छ भन्नु नै अनुचित र नकच्चरो हठ हो तर देउवालाई पनि सहयोगीको चित्त बुझाउने बाध्यता त छ। यसैले विधान मिचेर संख्या नबढाउने हो भने पदाधिकारी विवादले नै सुशीललाई असफल बनाउन बेर लाग्नेछैन। विधान उल्लंघन गरे भने सुशीलको नैतिक पराजय हुन्छ। पार्टीलाई विधिवत् चलाउने घोषणा उनले पटकपटक जो गरेकाछन्।
तराईमा नेतृत्वको संकट
कांग्रेसमा सिंगो तराईलाई नेतृत्व दिने नेता अब कोही रहेन। यसै पनि कांग्रेसले तराईमा जनाधार गुमाएको छ। तराईको समर्थनबिना पार्टी पुनः सत्तामा पुग्न सत्तै्कन। देशव्यापी परिचय भएका मधेसी मूलका नेता विमलेन्द्र निधिले चुनाव हारे। गणेशमानजी २०१२ सालमा सुवर्णजीसँग सभापतिमा हार्नुभयो तर पार्टीमा उहाँको स्थानमा केही फरक भएन। अहिलेको विधानअनुसार विमलेन्द्रलाई सदस्य मनोनीत गरेर पदाधिकारी बनाउन मिल्दैन। विमलकै कदको अर्को मधेसी नेता छैन। कसरी तराईमा संगठन र समर्थन विस्तार गर्ने?
जो चाहिने उनै नहुने हो पो कि?
कांग्रेसका सामु सैद्धान्तिक व्याख्या र संगठनलाई आधुनिक बनाउनुपर्ने चुनौती छ। तर, केन्द्रीय पार्टीका सभापति र महामन्त्री दुवैबाट यो काम त हुनसत्तै्कन। यति बेला पार्टीमा नरहरि आचार्य, भीमबहादुर तामाङ, चक्रप्रसाद बास्तोलाजस्ता नेताले झन् बढी योगदान गर्न सक्थे। तर, प्रदीप गिरी, पूर्णबहादुर खड्का आदिको चक्करमा परेर नरहरि आचार्य र भीमबहादुर तामाङ, चक्र बास्तोलाहरू हारे। यिनलाई उक्साएर उनीहरू देउवा जिताउन र आफू जित्न लागे। संख्याको राजनीतिमा कमजोर साबित भीमबहादुर, नरहरि, चक्रहरू अब भागबन्डामा हुने मनोनयनमा परेनन् नै भने पनि आश्चर्य हुनेछैन। पदाधिकारी त हुन पाउने नै भएनन्। यिनीहरू सुशीलका स्वाभाविक सहयोगी हुनसक्थे।
सुशीलको शक्ति
सुशील कोइरालाका प्रतिस्पर्धी पार्टीभित्रका देउवा वा पार्टीबाहिरका पुष्पकमल दाहाल र झलनाथ खनाल हुन्। चीनको वृद्धि र अमेरिकाको उपभोगलाई उछिन्ने 'सम्भ्रान्त' दिनचर्यामा सुशीलले तिनलाई जित्न सत्तै्कनन्। सुशीलसँग त भीमबहादुर मिल्थे। उनकोे सबैभन्दा नजिक त भीमबहादुर तामाङ हुनुपर्ने हो। तर, विधान, गुटबन्दी आदिले यसलाई सहज हुन दिने छैन। गिरिजाबाबुको हात बाँध्न विधानमा समावेश गरिएको यस व्यवस्थाले समग्र पार्टीलाई कमजोर बनाउने निश्चित् छ। छुचुन्द्रो समातेको सर्पको अवस्थाबाट नेपाली कांग्रेसलाई जोगाउने हो भने यस्ता पराइ प्रावधान विधानबाट हटाउनु उचित हुनेछ।
भारदारहरूको प्रभुत्व
यस पटकको सकारात्मक पक्ष संगठनमा देशको जनासंाख्यिक संरचनाको अपेक्षाकृत समानुपातिक प्रतिनिधित्व हुनु हो। तर, खुला र अञ्चलबाट सदस्य जित्नेहरूको नामले कांग्रेसमा समावेशीकरण यान्त्रिक रहेछ भन्ने देखाएको छ। नेताहरूले निर्वाचनलाई पार्टी कब्जा गर्ने रणनीतिको रूप दिए। विशेषगरी देउवा पक्षका नेता ‘प्यानल' जिताउन बढी नै लागेको देखियो। सायद, यही कारणले केन्द्रीय समितिमा क्षेत्रीहरूको संख्या यति धेरै भएको हो। वैचारिक दृष्टिले जे भए पनि क्षेत्रीहरू नेपाली समाजमा ‘संस्थापना'का प्रतिनिधि हुन्। कांग्रेसकै अधिकांश क्षेत्री नेता कुनै न कुनैरूपमा भारदारी तन्त्र र संरचनामा जोडिएका छन्। केन्द्रीय समितिमा प्रभावकारीरूपमा उपस्थित यस समूहले पार्टीलाई अपेक्षाकृत अनुदार खेमामा पुर्‍याउने खतरा छ। कांग्रेसमा यो अनुदार पक्ष बलियो भयो भने त्यसको प्रभाव राष्ट्रिय राजनीतिमा पर्नेछ। विश्वबन्धु थापा, हृषिकेश शाह, सिंहध्वज खड्काहरूको उदाहरण कांग्रेसकै हो। यसैले मनोनयनका क्रममा गुटगत सन्तुलन मिलाउने हैन पार्टी र देशको आवश्यकता हेर्न सकेमात्र अहिलेको उपलब्धि सार्थक हुनेछ। कांग्रेसको समावेशी नीति नारामात्र होइन भने मनोनीतबाट वास्तविक सन्तुलन मिलाउनुपर्छ। नत्र, यो देखाउने दाँत साबित हुनेछ।
राष्ट्रिय पञ्चायतको झल्को
केन्द्रीय समितिको निर्वाचन २०३८ सालपछिको राष्ट्रिय पञ्चायतको जस्तो देखियो। व्यक्तिवादी राजनीतिका थुप्रै नकारात्मक विकृति यसमा भित्रिएका छन्। त्यसले निर्वाचन परिणाम पनि प्रभावित भएको छ। केन्द्रीय समितिमा संगत र विगत नराम्रो भएकाहरूको संख्या ठूलै छ। निश्चित् स्वार्थ र महत्वाकांक्षा पूरा गर्न ‘पैसा' खर्च गरेर प्रतिनिधि बन्ने पनि निर्वाचित भएका छन्। निर्वाचित सदस्यहरूको व्यक्तिगत आचरण स्वच्छ राख्न सायद, सबैभन्दा ठूलो समस्या हुनेछ। अपराध जगत्सँग सम्बन्ध भएकाहरू पार्टीको निर्णयमा प्रभावकारी भए भने नेतृत्व कमजोर हुन्छ। त्यस अवस्थामा सिंगो पार्टी ‘माफिया'मा परिणत हुने खतरा हुन्छ।

हरुवाको भूमिका
पार्टीभित्र भनेजस्तो भूमिका पाएनन् वा पार्टीबाहिर आकर्षक मौका पाए भने अहिलेका ‘विजेता' हरू अर्को महाधिवेशन आउँदा नआउँदै हराउने र ‘हरुवा'ले कांग्रेस धान्नुपर्ने अवस्था आउनसक्छ। सुशील कोइराला नेपाली कांग्रेसका विफल सभापति बन्न नचाहने हो भने यस्ता धेरै पक्षमा विशेष सावधान हुनुपर्छ र सन्तुलनप्रति संवेदनशील हुनुपर्छ। लोकतन्त्रको रक्षाका लागि पनि मधेसमा कांग्रेसलाई पुनःस्थापित गर्न नेतृत्वले सबैभन्दा महत्व दिनुपर्छ। यसैले मधेसका पराजित नेतालाई भए पनि विशेष भूमिका दिएर समेट्नुपर्छ भने अन्यत्र, पार्टी कमजोर भएका ठाउँमा ध्यान दिनुपर्छ। धेरै केन्द्रीय नेता भएका जिल्लामा पदाधिकारी र अरू सदस्य मनोनयन गर्नुको साटो कमजोर जिल्लाका नेतालाई अगाडि सार्नुपर्छ। नत्र, कांग्रेसको यो उत्साह उम्लेको दुध झैँ खेर जानेछ।